«کار در معدن قرابت زیادی با حادثه و مرگ دارد؛ با اینحال باور می‌کنید برخی کارگرانی هستند که در برخی از پیمانکاری‌های مجتمع مس سونگون ماهانه ۶ میلیون تومان دریافتی دارند؟ قدری انصاف به خرج دهید با این حقوق چطور می‌شود حتی یک خانوار کوچک را تامین کرد؟ دستمزد‌های بالاتر نیز اختلاف زیادی با حقوق رسمی‌ها و کارگران معادن دیگر دارد. ما گفتیم معدن‌کاریم؛ کار سخت و پرچالشی می‌کنیم؛ از جان مایه می‌گذاریم، آیا نباید بهای آن لااقل به قدر مصرف یک ماه خوراک و پوشاک و تحصیل فرزندانمان برسد؟»
این جملات را یکی از کارگران معدن مس سونگون واقع در شهرستان ورزقان می‌گوید که در کنار حدود دو هزار کارگر دیگر این معدن از چهاردهم تیر ماه در پی عملی نشدن تعهدات دولت درباره اجرای یکسان‌سازی دستمزد و افزایش حقوقشان، دست به اعتراض زده‌اند و فیلم‌های منتشر شده از آنجا نشان می‌دهد که برخورد شدید نیروهای امنیتی مواجه شده‌اند.
ابراهیم رییسی روز پنجشنبه ۱۲ خردادماه در سفری که به آذربایجان شرقی داشت، به مجتمع مس سونگون در ورزقان رفت و در حاشیه این بازدید به کارگران وعده داد که یکسان‌سازی دستمزد و اجرای عدالت در پرداخت‌هایشان را پیگیری کند.
تصاویر و فیلم‌های این دیدار به سرعت در فضای مجازی منتشر شد؛ فیلم‌هایی که در آن ابراهیم رییسی خطاب به کارگران گفته بود: «شما معتقدید در جمع کارگران، دریافتی‌ها به نحوی نیست که در آن عدالت باشد؛ من خواهش می‌کنم آقای وزیر صمت دستور دهند تا کارگروهی با سرعت آن را بررسی کند.» با این حال قریب به یک ماه بعد از حضور رئیس جمهور هم اتفاقی رخ نداد و به این ترتیب اعتراضات کارگری در سونگون آغاز شد.
کارگران معترض معدن مس سونگون در واقع شاغلان شرکت‌های پیمانکاری زیرمجموعه شرکت هستند. بیش از ۶۰ درصد کارگران معدن با پیمانکاران شرکت‌های خصوصی قرارداد دارند. جهانگیر رضوی مدیر مجتمع مس سونگون پیشتر از وجود حدود ۶۰ شرکت پیمانکاری در این مجتمع خبر داده بود. این یعنی در معدن مس سونگون به ازای هر ۸۰ نفر یک شرکت پیمانکاری وجود دارد و این یعنی رشد عجیب پیمانکاری‌ها در این معدن هرچه هست، به نفع کارگران نبوده است زیرا در حقیقت بار اصلی بر عهده آنهاست اما حقوق و مزایای کمتری نسبت به کارگران رسمی دارند.
یکی از کارگران معترض می‌گوید: «در مهر ماه سال ۱۴۰۰ درباره یکسان‌سازی دستمزد‌ها با معادن مشابه در شهر‌های دیگر از جمله معدن مس سرچشمه اعتراضاتی رخ داد، اما به نتیجه نرسید. اعتراضات صنفی به برخی پیمانکارها که فقط حداقل دستمزد را پرداخت می‌کنند، در آذر ماه سال ۱۴۰۰ نیز سابقه داشته است. آن زمان هم کارگران و نمایندگان کارگری مشکلات را از طریق مذاکره با کارفرما و مسئولان استانی پیگیری کرده بودند.»
طبق گفته این کارگر معدن مس سونگون؛ «وقتی در تیرماه اعتراضات صنفی آغاز شد، تعدادی از نمایندگان کارگری بازداشت شدند و در روز‌های بعد هم در جریان اعتراضات در مجموع هفت نفر بازداشت شدند که البته چند نفر آنها آزاد شدند. این یعنی بیشترین حد فشار روی ما بود، با این حال الان بیش از پنج روز است که کارگران در محوطه معدن چادر‌هایی برپا کرده و خواهان رسیدگی به مطالباتشان هستند. کارگران و می‌پرسند چگونه است که با وجود دستور رییس جمهوری هنوز اقدامی در راستای حل مشکلاتشان صورت نگرفته است.»
سونگون و ماجرای قاچاق طلا
معدن مس سونگون از نظر داشتن ذخایر مس جهان در رتبه هفتم قرار دارد. بار‌ها مسئولان به توان بالای استخراج در این معدن اشاره کرده‌اند، اما با وجود سود کلانی که از این منبع ملی حاصل می‌شود، کارگران پیمانکاری در این معدن دستمزد‌های کافی دریافت نمی‌کنند.
سعدمحمدی مدیرعامل شرکت ملی صنایع مس ایران درباره سود خالص این معدن گفته «سود خالص سالانه معدن مس سونگون هفت هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان است. میزان ذخایر مس سونگون تا سه چهار سال قبل ۳۲۰ میلیون تن برآورد می‌شد، اما اکنون به ۲ میلیار تن افزایش یافته که ۱.۳ میلیارد تن آن از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است.»
البته ماجرای سونگون فقط به مشکلات کارگری نیز ختم نمی‌شود. در سونگون علاوه بر ذخایر مس، طلا نیز استخراج می‌شود. چند روز پیش امام جمعه ورزقان خطاب به مسئولان استانی و شهرستانی گفته بود: «چند نفر که در دولت‌های گذشته در واگذاری معدن دست داشتند، امروز پشت قضیه قاچاق سنگ طلا قرار دارند، لذا باید جلو این افراد گرفته شود تا تمام مشکلات این معدن از ریشه قطع شود.»
به علاوه این شرکت تعهداتی در خصوص مسئولیت اجتماعی نیز داشته است که بعضاً اجرایی نشده است. این است که امام جمعه ورزقان از عدم توجه شرکت مس به ورزقان انتقاد کرد و گفته بود: «قرار بود شرکت مس در جنگل‌های منطقه سایت اطفای حریق و در بزرگراه ورزقان – خواجه پایگاه امداد جاده‌ای احداث کند، اما این پروژه‌ها با گذشت چند سال همچنان شروع نشدند.»
به نظر می‌رسد اعتراضات صنفی کارگران در مجتمع مس سونگون اخیراً پای مباحث و شبهات دیگری را نیز بین مسئولان به میان کشیده است که از چند و چون آن اطلاعی در دست نیست. به هر حال معادن مس یکی حوزه‌های پرسود اقتصاد ایران به شمار می‌روند؛ به نحوی که سود خالص صنایع مس ایران (فملی) در سال گذشته با افزایش ۹۳ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به رقم ۵۰۴،۷۴۱،۵۰۳ میلیون ریال رسید.
مجادلات برای گرفتن جایگاه مدیریت در این شرکت‌ها به ویژه در معادن مهمی همچون مس سونگون همیشه مطرح بوده است. این است که در برخی موارد زمزمه‌هایی درباره برخی تخلفات در این معادن نیز مطرح می‌شود؛ چنانکه از گذشته نیز اعتراض برخی نمایندگان مجلس شورای اسلامی به ویژه‌خواری‌ها در معدن مس سونگون نیز وجود داشته است؛ کما آنکه حتی در دوره مجلس ششم نیز اکبر اعلمی نماینده وقت مجلس به آن هشدار داده بود.
جالب اینجا است که وقتی صحبت از افزایش حقوق دولتی معادن در لایحه بودجه ۱۴۰۱ مطرح شد، معدن‌داران و انجمن‌ها به شدت با آن مخالفت کردند. بخشی از درآمدی که یک فعال اقتصادی باید از بهره‌برداری معادن به دولت بدهد، حقوق دولتی نام دارد و امسال با وجود کسری بودجه دولت تصمیم گرفته شده بود، این مبلغ افزایش یابد. اما با این وجود کارفرمایان همچنان ناراضی بودند. طبق اظهارات فاطمی امین وزیر صمت؛ «برآوردی از حقوق دولتی معادن صورت گرفته است که رقم ۴۰ هزار میلیارد تومان را نشان می‌دهد.» ضمناً میزان افزایش بهره مالکانه و حقوق دولتی معادن حدوداً ۱۳۵ درصد برآورد شده است.
رشد سود این شرکت‌ها و افزایش قیمت دلاری محصولات آنها این دست افزایش‌ها را جبران می‌کند، اما همچنان به نظر می‌رسد که معادنی مثل معدن مس سونگون از عمل به وظایفی که دولت در خصوص مسئولیت اجتماعی بر عهده آنان گذاشته است، سر باز می‌زنند.
هرچه هست کار در معدن کار سخت و دشواری است. کارگران معدن سونگون هنوز به خاطر دارند که چطور یکی از همکاران‌شان به علت سقوط دامپتراک در پله‌های معدن جان خود را از دست داد. خاطره تلخی که هیچگاه از یاد نمی‌رود. موارد متعددی از حوادث کارگری در این دست معادن رخ می‌دهد، اما هنوز هم کارگران در پی مطالبات حداقلی همچون افزایش دستمزد بخور و نمیر هستند.
